Wśród 43 tysięcy znanych na świecie odmian pająków przytłaczającą większość stanowią "zagorzali, zgryźliwi samotnicy". Przędą sieci, przygotowują zasadzki, aż w końcu atakują intruzów. Każdy podąża sobie tylko znaną drogą. Jednak około 25 gatunków zamieniło pustelniczy żywot na strategię, która nieco bardziej sprzyja socjalizacji.
Dziesiątki lub nawet setki pająków mogą dzięki sieci wzajemnych relacji wykorzystywać niedoceniane zasoby, których zdobycie podczas życia w pojedynkę byłoby dla nich niemożliwe. Wierzcie lub nie - wy, ze zwiniętą gazetą, mającą pomóc w pozbyciu się przerażającego przybysza, zwisającego bezbronnie z karnisza, tylko dlatego, że ogarnął was lęk pierwotny - to małe dziwaczne stworzenie może ułatwić świeże spojrzenie na ludzkie tajemnice. M.in. na to, skąd pochodzą nasze osobowości i dlaczego niektórzy ludzie nie potrafią na imprezie otworzyć ust, podczas gdy innym się one nie zamykają.
To niesamowicie fascynujące, że jedne z najbardziej oczernianych organizmów mogą mieć coś do powiedzenia na temat tego, kim jesteśmy - powiedział Jonathan N. Pruitt, biolog z Uniwersytetu w Pittsburghu, który bada pająki pod kątem więzi społecznych.
Praca nad społecznością pająków jest częścią dziedziny badań osobowości zwierząt, dążącej do wyznaczenia i zrozumienia różnic, jakie zostały zidentyfikowane wśród szerokiej gamy gatunków, m.in. małp, norek, owiec, kalmarów i hien. Zwierzęta bardzo się różnią, niektóre nawet bardziej niż można przypuszczać. Dzieli je nieśmiałość, odwaga, agresja, strach przed nowym. Podstawowym pytaniem jest to, skąd te różnice pochodzą i dlaczego w ogóle istnieją.
Ostatnio naukowcy z Instytutu Leibniza w Berlinie ustalili, że istnieje wspólny mechanizm budowania cech charakteru wśród pająków. Podczas gdy pierwsze przebłyski osobowości pojawiają się dość szybko, względna skłonność do nieśmiałości, śmiałości, uległości lub cech dominujących jest później kreowana przez inne pająki z grupy.
W eksperymentach laboratoryjnych naukowcy wykazali, że u pająków przebywających dzień po dniu w tych samych grupach rozwinęły się mocniejsze i bardziej charakterystyczne osobowości niż u tych, które zostały przeniesione z jednej grupy pająków do następnej. Co więcej, w miarę postępowania czasu, pająki w stabilnym otoczeniu społecznym stawały się coraz mniej podobne do siebie nawzajem.
Innymi słowy, z dala od wspierania zgodności zachowań, życie społeczne zaakcentowało dziwactwa każdego pająka i osobisty styl, zupełnie jak u bohaterów sitcomu - dziewczyna gotka, handlarz, sympatyczny błazen.
Czas sprawił, że cechy osobowości zostały zaakcentowane jeszcze bardziej, pogłębiła się też ich różnorodność. U agresywnych osobników agresja przybrała bardziej intensywną formę, a pokornych całkowicie zdominowała uległość. Cechy te systematycznie w nich rosły aż doszły do punktu, w którym przybrały - jak to określili naukowcy - sztywną, stałą formę.
Naukowcy zaobserwowali rozwój silnych osobowości jako behawioralną wersję tzw. podziałów niszowych, powstających poza zatłoczonym, konkurencyjnym światem. Koncepcja ta jest najczęściej stosowana do badania praktyk żerowania zwierząt. Na przykład podczas karmienia ryb w gęsto zaludnionych wodach. Przyjmując odpowiednie taktyki łowieckie dana grupa nie walczy cały czas, lecz stwarza własną niszę, żywiąc się planktonem lub tym, co osadza się na skałach.
Dla pająków podział zachowań wydaje się być fundamentem ich socjalizacji, stąd ich niezwykły sukces . Naukowcy przebadali stegodyphus mimosarum, małe pająki społeczne, które żyją w koloniach liczących od 20 do 300 osobników, tkających wspólnie sieci o ogromnych rozmiarach ponad drzewami i krzewami Kalahari w południowej Afryce.
Siłą pajęczych społeczności jest podział pracy. Niektóre z nich specjalizują się w naprawie sieci, inne atakują, a kolejne starają się zapanować nad ofiarą. Bywają też takie, które są najlepsze w doglądaniu i karmieniu młodych. Dzięki pracy zespołowej i prawdziwie fachowej wiedzy, ich społeczności mogą się rozwijać. Razem są w stanie zrobić wiele więcej - świadczą o tym np. badane przez naukowców szkielety ptaków i szczurów w siedliskach. W pojedynkę taka zdobycz nigdy nie byłaby możliwa.
Jak jednak zdecydować, komu przypadną określone obowiązki? Wśród owadów społecznych, takich jak np. pszczoły, kasta zależy od wieku. Gdy młode pszczoły pracują w "przedszkolu" , starsze szukają pożywienia lub bronią ula. U mrówek od tego, jak są karmione larwy, zależy, czy skończą jako żołnierze czy robotnice.
U pająków jest inaczej - to właśnie cechy osobowości determinują miejsce w społeczności. Naukowcy zaobserwowali, że pająki odpowiedzialne za obronę kolonii i zdobywanie pożywienia były znaczne bardziej agresywne od tych, które dbały o młode. Jednak proces odnajdywania przeznaczenia przez pająka jest stopniowy i zależy od potrzeb szerszej grupy.
Aby ocenić rozwój osobowości w środowisku stabilnych lub zmiennych cech społecznych, naukowcy wykorzystali dwa testy. W pierwszym (zdecydowanie bardziej skutecznym) naukowcy symulowali podejście drapieżnika, wypuszczając na pająki powietrze, mające sprawiać wrażenie sapiącego przeciwnika. Spowodowało to zmianę pozycji - pająki kuliły się. Różnice było widać w czasie utrzymywania tej pozycji. Były wręcz dramatycznie odmienne - podczas, gdy niektóre z nich po 4-5 sekundach przybierały naturalną pozycję, inne tkwiły skulone jeszcze przez 10 minut lub dłużej.
Równie dramatyczny był wpływ warunków społecznych w teście śmiałości. Stabilne grupy, składające się z sześciu pająków, które pozostały ze sobą cztery tygodnie, wykazały największą różnorodność osobowości i prawdziwą mieszankę osobowości śmiałych i uległych. Wśród zmieniających się grup pająków było inaczej. Wyniki były zdecydowanie mniej przewidywalne, jakby same pająki nie bardzo wiedziały, czego się od nich oczekuje.
Alison M. Bell z Uniwersytetu w Illinois stwierdziła, że praca pająków starannie ilustruje połączenie plastyczności i upodobań, leżących u podstaw naszych osobowości. "Kiedy stajesz się członkiem grupy, można zaobserwować charakterystyczne dla danej społeczności zmiany zachowań" - zaznaczyła Bell.
Natalie Angier/ The New York Times
Tłum. Anna Daraż